Częstym problemem w kontekście utworów objętych ochroną na gruncie prawa autorskiego jest nieświadomość użytkowników rynku co do przysługującego im, nieodpłatnego, prawa do korzystania z rozpowszechnionych już utworów w granicach określonych ustawą. Niekiedy, w obawie przed odpowiedzialnością za naruszenie cudzych autorskich praw majątkowych i koniecznością zapłaty odszkodowania lub stosownego wynagrodzenia twórcy, użytkownicy powstrzymują się od jakichkolwiek form używania utworów. W związku z tym spróbujemy krótko omówić przykładowe sytuacje, w których użytkownik może powołać się na instytucję dozwolonego użytku utworów.

Pojęcie i przykłady dozwolonego użytku

Dozwolony użytek to pojęcie prawne, którym przez ustawodawcę zbiorczo zostały objęte te sytuacje, w których mimo braku zgody twórcy oraz z reguły bez wynagrodzenia, można korzystać z czyjegoś utworu. W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżniamy m.in.: dozwolony użytek osobisty, tymczasowe zwielokrotnianie utworu, przemówienia, publiczne wystąpienia i wykłady, korzystanie z utworów w celach dydaktycznych lub naukowych, prawo cytatu, czy parodia.

Dozwolony użytek osobisty – ta regulacja upoważnia użytkownika do korzystania z pojedynczych egzemplarzy cudzego, już rozpowszechnionego utworu bez wynagrodzenia, w zakresie własnego użytku osobistego, a także przez bliskie korzystającemu osoby, jak np. rodzic, dziecko, partner, czy bliski znajomy. Dozwolonym jest zatem pożyczenie zakupionej wcześniej książki członkowi rodziny czy zeskanowanie kilku jej stron. Należy jednak pamiętać, że omawiana zasada nie ma zastosowania do programów komputerowych.

Korzystanie z utworów w celach dydaktycznych lub naukowych – jest to uprawnienie przysługujące wyłącznie instytucjom oświatowym, uczelniom wyższym, instytutom badawczym PAN oraz innym podmiotom wymienionym w ustawie o szkolnictwie wyższym i nauce. Na podstawie tego przepisu wykładowcy i nauczyciele mogą korzystać z utworów i zwielokrotniać (np. kopiować) drobne utwory lub fragmenty większych utworów. Bardzo istotnym aspektem tego uprawnienia jest wyżej omawiany katalog osób, które mogą z niego korzystać. Zatem nie każdy podmiot, który w nazwie zawiera słowo „szkoła” może działać w oparciu o tę regulację.

Prawo cytatu – to prawo pozwala na użycie w ramach własnego utworu „urywki”, a więc drobne fragmenty cudzego utworu literackiego, fotografie lub drobne utwory w całości, o ile jest uzasadnione celem przyświecającym twórcy powstającego utworu. Można z tego prawa skorzystać m.in. w celu analizy naukowej, wyjaśnienia czy polemiki.

Parodia – to zgodnie z orzecznictwem unijnym wypowiedź żartobliwa (humorystyczna) nawiązująca bezpośrednio lub pośrednio do innego utworu i wykazująca w odniesieniu do parodiowanego utworu możliwe do wychwycenia różnice. W razie wątpliwości można pomocniczo odwoływać się do punktu widzenia odbiorcy parodii, który nie powinien mieć problemu z ustaleniem czy prezentowany jest mu utwór oryginalny, czy też parodia tego utworu.

Obowiązek podania autora i źródła

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyznaje wyżej opisane uprawnienia pod warunkiem podania przez korzystającego imienia i nazwiska autora używanego utworu oraz jego źródła. W związku z tym Sąd Apelacyjny w Warszawie orzekł, że o ile istnieje obowiązek podania danych autora oraz źródła, to ustawa nie precyzuje w jaki sposób ma to nastąpić (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 09.04.2021 r. sygn. akt 2. V ACa 24/21).

Możliwe jest zatem, jak miało to miejsce w omawianym wyroku, użycie w ramach wyświetlanej przez wykładowcę prezentacji cudzego rysunku, bez jednoczesnego wskazania danych autora i źródła na wyświetlanym slajdzie, jeśli wykładowca podał te dane ustnie.